Katecheta 6/2009

 

Katechetycy próbują ustalić i opisać ideał nauczyciela religii. W ostatnich latach coraz częściej stwierdzają, że zmieniająca się rzeczywistość społeczna, polityczna, kulturowa i edukacyjna wpływa nie tylko na model nauczania religii i katechezy parafialnej, ale także warunkuje potrzebę nowego typu osobowości katechety. Biorąc to pod uwagę, katechetycy, pedagodzy i socjolodzy podejmują analizy dotyczące aktualnego, idealnego i postulowanego wizerunku nauczyciela religii[1]. Tworzą też nowe projekty permanentnej formacji katechetów, w której określają oczekiwania Kościoła i szkoły wobec nauczycieli, wychowawców i świadków wiary[2]. W tym nieustannym zainteresowaniu osobowością nauczyciela religii daje się zauważyć koncentrację wokół kwestii, które decydują o indywidualności, refleksyjności i twórczości, a przede wszystkim o wielorakich kompetencjach[3]. Autorzy nawiązują przy tym do zmian zachodzących w sferze edukacji i nauki, stwierdzając, że są one dla katechetów bodźcem do podejmowania działań formacyjnych, prowadzących do zaspokojenia aktualnych potrzeb i realizacji wyzwań wychowawczych i dydaktycznych.

W związku z wyakcentowaniem, zwłaszcza w pedeutologii oraz w dokumentach oświatowych i katechetycznych, znaczenia i potrzeby rozwijania przez nauczycieli, w tym także katechetów, różnych umiejętności dydaktycznych i pedagogicznych oraz podejmowania działań innowacyjnych, nie można przejść obojętnie wobec tych problemów. Niniejszy tekst jest próbą uzyskania odpowiedzi na pytania, czy – a jeżeli tak, to na ile – wielorakie kompetencje nauczyciela religii przyczyniają się do osiągnięcia efektywności edukacyjnej. Aby odpowiedzieć na te pytania, należy najpierw wyjaśnić kluczowy termin ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’ oraz scharakteryzować poszczególne – najczęściej wymieniane w pedeutologii i katechetyce – kompetencje, jakimi powinien odznaczać się każdy nauczyciel religii. Dodatkowo w artykule położono nacisk na ukazanie cech i umiejętności właściwych dla nauczycieli religii, związanych z pełnioną w szkole misją katechetyczną, oraz na działania, które mają na celu rozwój wielorakich kompetencji edukacyjnych, wynikających z posiadania odpowiednich umiejętności. Tak zarysowana problematyka pozwoli opisać zależności zachodzące między wielorakimi kompetencjami nauczyciela religii a efektywnością edukacyjną jego posługi w szkole.

 

Obecnie analizy na temat kompetencji, jakimi powinni odznaczać się nauczyciele, stanowią integralną część naukowych i praktycznych dyskusji, szczególnie na polu nauk pedagogicznych (głównie pedeutologii). Badacze zgodnie twierdzą, że termin ten jest wieloznaczny z powodu silnie osadzonych w myśleniu pedagogicznym potocznych konotacji tegoż terminu oraz w związku z podatnością na interferencję sądów wartościujących to pojęcie[4]. Niemałe znaczenie w braku jednoznacznego rozumienia terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela’ ma także teoretyczny i praktyczny kontekst, w jakim jest on stosowany[5]. Również wprowadzanie tego terminu i stosowanie zamiennie z ‘kwalifikacjami zawodowymi’ decyduje o jego wieloznacznym zakresie znaczeniowym[6]. Niezależnie od tego, zdaniem wielu autorów, powyższy termin wskazuje na właściwości nauczyciela[7], jego ‘kompetencje’. Słowo to wyznacza kierunek szczegółowych analiz.

Pojęcie ‘kompetencje’ wskazuje na różnorodność i pluralizm, a więc na ich wieloraki charakter. Znajduje ukonkretnienie w opisywanych przez pedeutologów umiejętnościach i kwalifikacjach nauczyciela, takich jak np. merytoryczne, dydaktyczno-metodyczne, wychowawcze, psychologiczno-pedagogiczne, komunikacyjne, medialne i techniczne[8]. Sama natomiast istota kompetencji odznacza się szerokim zakresem i interdyscyplinarnym charakterem. Pojęcie to stosowane w naukach pedagogicznych ma źródłosłów łaciński: competentia – odpowiedniość, zgodność oraz competere – zgadzać się, nadawać się, współzawodniczyć (z kimś)[9]. To ujęcie etymologiczne poszerzono w „Słowniku współczesnym języka polskiego”, w którym czytamy: „kompetencja to zdolność i gotowość do wykonywania; wyuczona umiejętność robienia rzeczy dobrze, rozwinięte sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami”[10]. Jednak sprowadzenie kompetencji nauczyciela (także katechety) do powyższego rozumienia wydaje się niewystarczające. W związku z tym niektórzy badacze, definiując kompetencje, zwracają uwagę na zakres czyjejś wiedzy, umiejętności, uprawnień, pełnomocnictw lub odpowiedzialności[11]. Takie określenie ma charakter bardzo ogólny. Dlatego pedagodzy, w zależności od kontekstu analiz i potrzeb badawczych, podają uszczegółowione definicje kompetencji nauczyciela. Spośród wielu wypowiedzi warto przytoczyć kilka najbardziej charakterystycznych, które pozwolą ukazać całościowe rozumienie terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’. Na przykład E. Goźlińska i F. Szlosek określają kompetencje jako „przygotowanie zawodowe, zakres wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności do wykonywania określonych zadań (…)”[12]. Dodają, że kompetencje obejmują także „potencjalne umiejętności, ujawniające się w chwili wykonywania samego zadania”[13]. Bardziej kompleksowe rozumienie kompetencji daje się zauważyć w definicji S. Dylak. Przez ten termin rozumie on wielce złożoną dyspozycję, stanowiącą wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartości[14]. W. Strykowski, J. Strykowska i J. Pielachowski kompetencje utożsamiają z kwalifikacjami nauczycieli, kwalifikacjami niezbędnymi do efektywnego wykonywania zawodu[15]. Podkreślają też, że termin ten wskazuje zawsze na właściwości konkretnej osoby, na jej umiejętności, czyli wiedzę dotyczącą tego jak uczyć i wychowywać, oraz na dynamikę ujawniającą się w działaniu nauczyciela, w jego interakcji z rzeczywistością edukacyjną. Dalej autorzy słusznie dowodzą, że najtrafniejszą definicją kompetencji, jaką dotąd wypracowano w pedeutologii, jest propozycja M. Czerepaniak-Walczak. Jej zdaniem, termin ‘kompetencje’ wskazuje na szczególne właściwości osoby, wyrażające się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie, umiejętności adekwatnego zachowania się, świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz w przyjmowaniu odpowiedzialności za nie[16]. M. Czerepaniak-Walczak podkreśla przy tym, że kompetencje nie są tożsame ze sprawnością. Ta ostatnia, zdaniem autorki, staje się kompetencją wtedy, gdy osoba ujawnia daną sprawność w konkretnych warunkach, np. wykonując zadanie opisane jako standard wśród posiadanych umiejętności[17].

Przytoczone powyżej sposoby definiowania kompetencji w pedagogice nie różnią się zasadniczo. Wskazują jedynie, że rozpatrując to pojęcie, można koncentrować się na odmiennych aspektach i komponentach. Zawsze jednak termin ‘kompetencje nauczyciela’ obejmuje swoim zakresem znaczeniowym wiedzę, sprawności, procesy rozumienia i pragnienia związane z edukacją.

Przekładając powyższe definicje na kontekst katechetyczny, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że termin ‘kompetencje nauczyciela religii’ zawsze odnoszą się do złożonych dyspozycji osobowościowych, jakimi odznacza się dany katecheta. Stąd też poprzez ten termin wskazuje się na atrybuty podmiotu – nauczyciela religii, na jego wiedzę, sprawności, kwalifikacje, dążenia do dobrego działania oraz przejawiane przez niego umiejętności i zachowania o charakterze edukacyjnym, ujawniające się głównie w relacjach z uczniami, rodzicami, nauczycielami, dyrekcją szkoły i innymi podmiotami odpowiedzialnymi za szkolne nauczanie religii (np. proboszczem, duszpasterzami, wizytatorem, dyrektorem wydziału katechetycznego). Szczególną właściwością kompetencji nauczyciela religii jest ich dynamiczny i wyuczony charakter. Oznacza to, że każdy nauczyciel religii, jeśli tylko tego pragnie, może nabywać określone kompetencje zarówno w czasie studiów, jak też podczas permanentnej formacji i w toku zdobywania doświadczeń pedagogicznych. Otwartość katechety na nową wiedzę oraz jego dążenie do doskonalenia samego siebie i swojego warsztatu pracy prowadzi do zmian w zakresie posiadanych kompetencji. Zwykle zmiany te mają charakter reorganizacji i rekonstrukcji dotychczasowych kompetencji poprzez podniesienie poziomu obecnych umiejętności i tworzenie się nowych, wprost powiązanych z dotąd posiadanymi. Poza tym nauczyciel religii, odznaczając się określonymi kompetencjami, może przenosić je na inne dziedziny własnej aktywności, np. wykorzystywać w posłudze duszpasterskiej w parafii[18]. Ważną cechą kompetencji katechety jest zdolność zdobywania nowych umiejętności w konkretnych sytuacjach edukacyjnych oraz swobodnego i twórczego ich wykorzystywania w warunkach zmieniającej się rzeczywistości katechetycznej. Obok wyżej wymienionych atrybutów istotną cechą jest otwartość nauczyciela religii na Boga, świadomość bycia tym, który został posłany przez wspólnotę Kościoła oraz ciągła postawa gotowości, by swoją posługą nauczania i wychowania oraz świadectwem wiary służyć uczniom[19].

 

 

Pisząc o podstawowych rodzajach kompetencji nauczyciela religii, trzeba – podobnie jak przy określaniu zakresu znaczeniowego tego terminu – odwołać się przede wszystkim do badań pedeutologów, wzbogacając je o stwierdzenia zamieszczone w dokumentach Kościoła i wypowiedziach katechetyków. Z praktycznego punktu widzenia istotna wydaje się także uwaga, że dywagacje autorów na temat typologii kompetencji nauczycieli, a więc także katechetów, wskazują na brak jednej typologii. U podstaw zróżnicowania w zakresie klasyfikacji tkwi wielość kryteriów podziału. Autorzy uwzględniają najczęściej specyfikę zawodu nauczyciela (także katechety) oraz zadania i funkcje pełnione przez niego w środowisku szkolnym. Ważne miejsce przypisują także wiedzy przedmiotowej i strategiom jej przekazywania, stylom kierowania zespołem klasowym, sposobom oceniania i dokumentowania postępów poszczególnych uczniów oraz zaangażowaniu w dokształcanie i samodoskonalenie[20].

Uwzględniając powyższe elementy i mając na uwadze różne typologie proponowane przez pedeutologów[21], można wyodrębnić podstawowe rodzaje kompetencji nauczyciela religii, które wiążą się bezpośrednio ze specyfiką posługi katechetycznej i zawodu nauczyciela religii w środowisku szkolnym. Pierwszą grupę tworzą kompetencje profesjonalne, określane też jako prakseologiczne, do których zalicza się: kompetencje merytoryczne, dydaktyczno-metodyczne, naukowo-pedagogiczne i realizacyjne[22]. W skład drugiej grupy wchodzą kompetencje związane z etycznymi, kreatywnymi i psychologicznymi predyspozycjami nauczyciela religii. Najczęściej wymienia się tu: kompetencje moralne, interpretacyjne (psychologiczne), komunikacyjne, współdziałania, kreatywne i informatyczne[23].

Charakterystyczną cechą kompetencji merytorycznych jest posiadanie przez katechetę wiedzy z zakresu nauczania religii. Chodzi tu o wieloaspektowe i pogłębione zorientowanie nauczyciela religii w tematyce, którą podejmuje podczas zajęć[24]. Tak ujmowana kompetencja, określana przez niektórych jako specjalistyczna, wymaga nieustannego doskonalenia poprzez dokształcanie, czytanie literatury biblijnej i teologicznej oraz dokumentów Kościoła, zdobywanie informacji o aktualnych wydarzeniach w Kościele, uczestniczenie w konferencjach katechetycznych, sympozjach i szkoleniach. Dzięki kompetencjom merytorycznym nauczyciel religii zyskuje miano eksperta i profesjonalisty w zakresie treści nauczania religii.

Wraz z kompetencjami merytorycznymi istotne wydają się także kompetencje dydaktyczno-metodyczne nauczyciela religii. Można określić je jako umiejętności dotyczące warsztatu pracy katechety, sposobu aktywizacji uczniów i realizacji procesu edukacyjnego. W ich zakres wchodzi przygotowanie metodyczne nauczyciela religii do prowadzenia zajęć oraz nieustanne doskonalenie własnego warsztatu pracy dydaktyczno-wychowawczej[25].

Integralnie połączone z powyższymi umiejętnościami są kompetencje naukowo-pedagogiczne. Wiążą się one z posiadaną przez nauczyciela religii wiedzą na temat wychowania i zdolności zastosowania jej w sytuacjach edukacyjnych celem lepszego poznawania uczniów i podejmowania działań wspierających katechizowanych w rozwoju osobowym[26][28], „jakich masz kolegów?”[29]). Te narzędzia badawcze służą lepszemu poznawaniu dynamiki grupy, a przez to wspomagają nauczyciela religii w rzetelnym projektowaniu odpowiednich działań dydaktyczno-wychowawczych. . W zakres tych kompetencji wchodzi umiejętność diagnozowania sytuacji rozwojowej wychowanków oraz rozpoznawania środowiska społeczno-wychowawczego, w tym sytuacji rodzinnej i znaczących grup rówieśniczych. Dlatego nauczyciel religii, który odznacza się zdolnością poznawania uczniów i ich środowiska, potrafi dobierać i stosować właściwe metody, techniki i narzędzia badawcze służące diagnozowaniu[27]. Na przykład, chcąc rozpoznać przyczyny zachowania katechizowanych podczas lekcji religii, umiejętnie stosuje kwestionariusz ankiety, analizuje dokumentację szkolną i wytwory uczniów. Może też wzbogacić te narzędzia badawcze o obserwację uczestniczącą lub poprosić innego katechetę o hospitację diagnozującą, ukierunkowaną na poznawanie zachowań wychowanków oraz przejawianą przez nich komunikację werbalną i pozawerbalną. Poza tym o kompetencjach naukowo-pedagogicznych nauczyciela religii, związanych wprost z diagnozowaniem wychowawczym, świadczy także umiejętność zastosowania technik socjometrycznych („plebiscyt niechęci i życzliwości”

Dopełnieniem powyższych kompetencji nauczyciela religii są umiejętności związane z planowaniem i projektowaniem czynności edukacyjnych oraz z zastosowaniem określonych strategii nauczania i wychowania. Zwykle pedagodzy określają je jako kompetencje realizacyjne, gdyż wyrażają się one w zdolności zastosowania wiedzy dydaktyczno-pedagogicznej w praktyce[30]. Szczególnym wyznacznikiem posiadanych przez nauczyciela religii kompetencji realizacyjnych jest zdolność opracowania rocznego planu dydaktycznego, który powinien być zgodny z programem nauczania religii i dostosowany do danej grupy uczniów, redagowania własnych scenariuszy zajęć lekcyjnych, formułowania celów operacyjnych i wymagań edukacyjnych, konstruowania narzędzi do oceny wiedzy i umiejętności uczniów oraz do ewaluacji i autoewaluacji zajęć, posługiwania się określonymi metodami i środkami dydaktycznymi (także komputerami i urządzeniami technicznymi) czy też narzędziami diagnozowania tak, by efektywnie osiągać cele edukacji religijnej i wspierać uczniów w integralnym rozwoju[31]. Poza tym o kompetencjach realizacyjnych nauczyciela religii świadczy także umiejętność opracowania planu rozwoju zawodowego i redagowania sprawozdań po zakończeniu danego etapu rozwoju zawodowego[32].

Wyżej opisane kompetencje nauczyciela religii bezpośrednio wiążą się z planowaniem i realizacją działań katechetycznych w środowisku szkolnym. Mają niewątpliwie istotne znaczenie w skutecznym programowaniu, projektowaniu i organizowaniu całego procesu nauczania religii, a więc zarówno w przekazywaniu treści, jak też w podejmowaniu czynności dydaktyczno-metodycznych i wychowawczych. W zakres tych kompetencji wchodzi nie tylko wiedza teoretyczna, ale także praktyczna; tworzą one integralną całość i znajdują wyraz w efektywnym działaniu nauczyciela religii.

Obok kompetencji prakseologicznych ważne są także kompetencje osobowe[33]. Wiążą się one wprost z cechami osobowości nauczyciela religii i jego tożsamością. Określają też, na ile dany katecheta posiada predyspozycje psychologiczne do zawodu nauczyciela i wykazuje się istotnymi zdolnościami twórczymi[34]. Za najważniejsze należy uznać kompetencje moralne[35]. Wyrażają się one m.in. w zdolności do pogłębionej refleksji natury moralnej i oceny każdego postępowania oraz w znajomości i realizacji powinności etycznych wobec uczniów, rodziców, szkoły i wspólnoty Kościoła, która posyła nauczyciela religii z misją nauczania i wychowania w wierze[36]. W grupie kompetencji moralnych katechety zawiera się także zdolność myślenia i działania, zgodnego z nauczaniem Kościoła i dla dobra wspólnoty eklezjalnej. Poza tym o kompetencjach moralnych nauczyciela religii świadczy umiejętność poszanowania godności każdego ucznia oraz podmiotowe traktowanie wychowanków i wszystkich partnerów uczestniczących w procesie dydaktyczno-wychowawczym[37]. Istotną rolę spełnia tu także poczucie odpowiedzialności za wychowanków i misję katechetyczną w szkole. Pełne rozumienie kompetencji moralnych nauczyciela religii nie jest jednak możliwe bez odwołania do charyzmatu danego mu przez Ducha Świętego czy też bez pogłębionej duchowości i świadectwa życia[38]. Tu najpełniej urzeczywistniają się kompetencje moralne nauczyciela religii. Aby mogły one zaistnieć w posłudze katechety potrzebne jest jego zaangażowanie w permanentną formację duchową poprzez udział w spotkaniach formacyjnych, systematyczne korzystanie z sakramentów świętych, osobistą i wspólnotową modlitwę.

Kompetentny nauczyciel religii posiada wiedzę i umiejętności o charakterze interpretacyjnym, czyli doświadczenie umożliwiające podejmowanie stałej refleksji nad działaniem i w toku działania, konstruktywnej krytyki i autorefleksji, adekwatnej samooceny oraz diagnozowania potrzeb uczniów i jakości funkcjonowania wychowanków w relacjach z innymi[39]. Przede wszystkim jednak nauczyciel religii, odznaczający się kompetencją interpretacyjną, potrafi systematycznie podejmować pogłębiony rachunek sumienia i w świetle słowa Bożego zastanawiać się nad własnym postępowaniem. Te ostatnie zdolności wprost wiążą się ze specyfiką posługi nauczyciela religii. Pozwalają one nadać sens misji katechetycznej w szkole. Poza tym umożliwiają stawanie się refleksyjnym nauczycielem religii.

Kolejny obszar kompetencji nauczyciela religii, określanych jako kompetencje komunikacyjne, wiąże się ze zdolnością do dialogowego sposobu bycia[40]. O tym, czy ktoś je ma, świadczy nie tylko umiejętność posługiwania się językiem w sposób skuteczny, zgodny ze społecznymi i konwencjonalnymi regułami komunikowania się osób oraz dostosowany do sytuacji (w tym do odbiorcy – ucznia), lecz także zdolność empatii, aktywnego i konstruktywnego słuchania, rozumienia sensu, ustalania znaczeń i niedyrektywnego wyrażania własnych opinii[41]. Ważnym wyznacznikiem kompetencji komunikacyjnych jest wiedza i umiejętności związane z werbalnym i pozawerbalnym porozumiewaniem się nauczyciela religii z katechizowanymi oraz adekwatne do sytuacji odczytywanie komunikatów[42]. Poza tym ważną rolę spełnia kultura słowna katechety i umiejętność wyrażania własnych potrzeb przy respektowaniu i poszanowaniu praw innych osób. Kompetencje komunikacyjne umożliwiają nauczycielowi religii efektywne, nacechowane asertywnością porozumiewanie się z uczniami i innymi osobami uczestniczącymi w sytuacjach edukacyjnych[43]. Taki katecheta „staje się bezpośrednim mediatorem, który ułatwia komunikację między osobami i misterium Boga oraz między osobami we wspólnocie”[44].

Do znaczących kompetencji nauczyciela religii zalicza się także umiejętności związane z interakcjami społecznymi, kontaktami interpersonalnymi, kooperacją w zespole, negocjacjami. Określa się je jako kompetencje współdziałania lub jako kompetencje społeczne[45]. Przejawem tych umiejętności jest między innymi właściwe rozumienie przez katechetę związków zachodzących pomiędzy własną osobowością a postawą przyjmowaną w toku interakcji edukacyjnych oraz zależności istniejących między preferowanym przez siebie stylem nauczania i wychowania a procesami zachodzącymi w klasie szkolnej[46]. Kompetencje współdziałania wyrażają się w nawiązywaniu i podtrzymywaniu autentycznych, odpowiedzialnych i pozbawionych manipulacji kontaktów z wychowankami, pobudzaniu uczniów do współpracy i kształtowania postaw społecznych, tworzeniu warunków do dialogu oraz w dążeniu do rozwiązywania sytuacji konfliktowych poprzez mediacje i negocjacje[47]. Nauczyciel religii, który odznacza się umiejętnościami społecznymi, potrafi współpracować z innymi uczestnikami procesu nauczania i wychowania (np. z dyrektorem, wychowawcą klasy, rodzicami, duszpasterzami). Jest też zdolny do podejmowania i realizacji wspólnych inicjatyw z rodzicami, nauczycielami, duszpasterzami oraz do oferowania pomocy innym i jej przyjmowania[48].

W całościowo ujmowanych predyspozycjach i zdolnościach nauczyciela religii istotne miejsce zajmują kompetencje kreatywne. Wyrażają się one przede wszystkim w zdolności do twórczego stylu pracy dydaktyczno-wychowawczej[49]. Kreatywny nauczyciel religii potrafi stymulować wielostronną aktywność uczniów oraz wspierać ich w rozwoju ciekawości i samodzielności poznawczej. Poza tym umie on działać niestandardowo w sytuacjach edukacyjnych, czego wyrazem jest np. oryginalne podejście do organizacji zajęć lekcyjnych. Kreatywny nauczyciel religii odznacza się jednocześnie krytycyzmem, refleksyjnością w myśleniu i działaniu oraz twórczym podejściem do sytuacji problemowych[50].

Z powyższymi umiejętnościami wiążą się kompetencje informatyczne. Dotyczą one korzystania z nowoczesnych źródeł informacji[51]. Kompetencje takie posiada nauczyciel religii, który potrafi poszukiwać informacji w różnych źródłach (także w bazach danych, Internecie) i dokonywać ich selekcji oraz sprawnie posługiwać się np. projektorem multimedialnym, komputerem czy urządzeniami odtwarzającymi)[52]. Istotne są tu także umiejętności związane z tworzeniem prezentacji multimedialnych i stron internetowych oraz udostępnianiem za ich pośrednictwem własnych, autorskich rozwiązań metodycznych i wychowawczych[53].

Wydaje się, że druga grupa kompetencji wskazuje przede wszystkim na predyspozycje osobowościowe nauczyciela religii. Wiąże się też ze zdolnością do bycia refleksyjnym i kreatywnym katechetą, zdolnym do twórczego, a zarazem krytycznego korzystania z nowych rozwiązań metodycznych i informatycznych. W praktyce edukacyjnej tego rodzaju kompetencje nie wykluczają kompetencji prakseologicznych. Przeciwnie, kompetencje określane jako osobowe wymagają dopełnienia umiejętnościami wprost związanymi z działaniem w sytuacjach dydaktyczno-wychowawczych. Oznacza to, że nauczyciel religii powinien posiadać różne kompetencje – zarówno prakseologiczne, jak i osobowościowe. Chodzi tutaj o wielostronną wiedzę, zdolności i umiejętności, których opanowanie i doskonalenie odgrywa istotną rolę w pracy katechetycznej. Przyczynia się bowiem do podejmowania właściwych działań edukacyjnych, budowania autentycznych relacji interpersonalnych i wspomagania wychowanków w nawiązaniu osobistego dialogu z Bogiem oraz wzbudza zainteresowanie lekcjami religii.

 

 

Wyżej scharakteryzowane kompetencje, zaliczane do prakseologicznych i osobowościowych, nauczyciel religii zdobywa i rozwija podczas studiów teologicznych – w ramach przedmiotów i praktyk ukierunkowanych na realizację przygotowania pedagogicznego oraz poprzez osobiste zaangażowanie w formację ludzką i chrześcijańską. Kompetencje katechety nie są stałe, wymagają one ciągłej aktywności i doskonalenia. Intensywny, jakościowy rozwój tych kompetencji dokonuje się w toku permanentnej formacji poprzez udział nauczyciela religii w różnych formach doskonalenia i dokształcania[54]. Podczas kursów specjalistycznych – na przykład – organizowanych przez wydziały katechetyczne oraz metodyków i konsultantów pracujących w ośrodkach doskonalenia nauczycieli, katecheta rozwija przede wszystkim kompetencje dydaktyczno-metodyczne. Niemałą rolę w rozwoju tych kompetencji odgrywają studia podyplomowe, ukierunkowane np. na podnoszenie kwalifikacji związanych z pomiarem dydaktycznym. Poza tym tego rodzaju formy dokształcania zawodowego służą także rozwojowi innych kompetencji prakseologicznych; mogą np. przyczyniać się do nabywania i doskonalenia umiejętności naukowo-pedagogicznych. Natomiast specyfika kompetencji realizacyjnych wymaga od katechety osobistego zaangażowania w podejmowane działania edukacyjne i pogłębionej refleksji nad osobistym stylem nauczania i wychowania. Dodatkowo pomocny może okazać się udział nauczyciela religii w tzw. lekcjach otwartych, nazywanych także lekcjami koleżeńskimi. Poza tym dialog z innymi nauczycielami i katechetami wspomaga proces rozwoju wielorakich kompetencji, zwłaszcza realizacyjnych, współdziałania i interpretacyjnych. Podobne formy doskonalenia są istotne w rozwoju kompetencji kreatywnych.

Z kolei rozwój kompetencji merytorycznych dokonuje się głównie poprzez osobistą lekturę literatury teologicznej i dokumentów Kościoła oraz udział w sympozjach i wykładach monograficznych, organizowanych przez wydziały teologiczne[55]. Pomocne w podnoszeniu poziomu wiedzy przedmiotowej są także studia licencjackie i doktoranckie w zakresie teologii.

Chcąc rozwijać kompetencje psychologiczne i komunikacyjne, nauczyciel religii jest zobowiązany nie tylko do osobistej lektury prac poświęconych temu zagadnieniu, ale także do udziału w warsztatach, kursach i szkoleniach organizowanych zarówno w szkole (w ramach rad pedagogicznych), jak i w ośrodkach doskonalenia nauczycieli. Dzięki pracy w małych grupach istnieje możliwość przepracowania proponowanych rozwiązań, co sprzyja umiejętnemu zastosowaniu poznanej wiedzy w praktyce edukacyjnej.

Na uwagę zasługuje także zaangażowanie nauczyciela religii w rozwój kompetencji moralnych. W ramach permanentnej formacji, bazując na początkowej dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej, podejmuje on trud rozwoju samego siebie, swojej wiary, osobistej więzi z Bogiem, łączności ze wspólnotą Kościoła i świadomości apostolskiej. Służą temu przede wszystkim osobista modlitwa, życie sakramentalne, pogłębiona lektura Pisma Świętego i literatury ascetycznej, udział w dniach skupienia, rekolekcjach dla katechetów i spotkaniach formacyjnych w parafii[56].

Wszystkie te formy mają niewątpliwie istotne znaczenie w rozwoju kompetencji nauczyciela religii. W celu zwiększenia skuteczności i autentyczności zaangażowania katechety w rozwój wielorakich kompetencji warto rozwinąć osobowe relacje z uczniami. Każde spotkanie z katechizowanymi odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju osobowości nauczyciela religii. Skłania do osobistej refleksji nad jakością podejmowanej posługi katechetycznej, a przez to stanowi doskonałą okazję do wzbogacania osobistego doświadczenia i rozwijania dotychczasowych umiejętności dydaktyczno-pedagogicznych. Aby jednak wszystkie, wyżej wymienione, działania wspomagały proces rozwoju różnych kompetencji nauczyciela religii potrzebna jest postawa otwartości oraz stała zdolność do refleksji w toku prac i do refleksji nad własnym działaniem. Każda bowiem forma doskonalenia zawodowego stanowi dla katechety szansę rozwoju. Sam udział w kursach, szkoleniach, konferencjach, warsztatach i rekolekcjach jednak nie wystarczy. Tylko osobiste zaangażowanie, otwarcie na działanie Ducha Świętego i współpraca z łaską Bożą umożliwią satysfakcjonujący i twórczy rozwój wielorakich kompetencji nauczyciela religii.

 

 

Wymagania stawiane nauczycielom religii przez szkołę i społeczeństwo rodzą – niewątpliwie – potrzebę rozwijania kompetencji, które obejmują różne sfery osobowości i płaszczyzny działania edukacyjnego. Dobrze przygotowany do posługi katechetycznej i zaangażowany w osobisty rozwój zawodowy katecheta potrafi – dzięki świadectwu swojego życia i bogactwu własnej osobowości – oddziaływać na uczniów[57]. Staje się on dla wychowanków nie tylko nauczycielem, który przekazuje wiedzę religijną, ale przede wszystkim świadkiem wiary i autorytetem. Co więcej, dzięki bogactwu osobowości kompetentny nauczyciel religii potrafi wzbudzać w uczniach zainteresowanie lekcją religii i motywować ich do aktywnego udziału w zajęciach. Obserwując zaangażowanie nauczyciela religii w przygotowanie i realizację zajęć oraz jego udział w życiu wspólnoty eklezjalnej, katechizowani – niejako w sposób naturalny – są zachęcani do aktywności własnej w różnych sferach życia i działania. Zatem jakość i poziom kompetencji nauczyciela religii ma decydujące znaczenie w procesie motywowania katechizowanych do zaangażowania w rozwój własnej osobowości i do podejmowania aktywności własnej w toku lekcji religii.

Kompetencje nauczyciela religii są także niezbędnym warunkiem do osiągnięcia sprawności dydaktyczno-metodycznej, pedagogicznej, interpretacyjnej i komunikacyjnej. Decydują bowiem o postawie, jaką przejawia katecheta w toku projektowania i realizacji zajęć. Mają też wpływ na kontakty interpersonalne nauczyciela religii z uczniami, zwłaszcza w zakresie komunikowania się i interakcji społecznej, zachodzącej w toku lekcji religii. Trudno zatem wyobrazić sobie poprawnie zaplanowaną i zrealizowaną katechezę bez udziału nauczyciela religii, który odznacza się kompetencjami dydaktyczno-metodycznymi, pedagogicznymi, interpretacyjnymi i komunikacyjnymi. Co więcej, podstawowym czynnikiem decydującym o twórczych, a zarazem efektywnych lekcjach religii jest dobry, wszechstronnie wykształcony katecheta, posiadający kompetencje merytoryczne, metodyczne, interpretacyjne, realizacyjne, pedagogiczne, współdziałania, komunikacyjne, moralne, kreatywne, które decydują o skuteczności działań edukacyjnych, podejmowanych w szkole. Przy czym świadomość katechety i przekonanie o posiadanych umiejętnościach jest tutaj niezbędne. Poczucie kompetencyjności zawodowej sprawia, że nauczyciel religii każdą sytuację edukacyjną, także konfliktową, traktuje jako zadanie do rozwiązania. Podejmując określone działania ukierunkowane na rozwiązanie problemów, nie tyle zwraca uwagę na osobiste emocje, poczucie własnej godności i wartości czy też na potrzebę bycia cenionym, ile na efektywne, oparte na prawdzie, szacunku, dobru wspólnym, akceptacji i wzajemnym zrozumieniu, strategie edukacyjne. Często też posiadanie przez nauczyciela religii różnych kompetencji sprawia, że potrafi on sprostać nie tylko oczekiwaniom Kościoła, ale także dyrekcji i rodziców. Wykazując kreatywność w myśleniu i działaniu, katecheta niejako w sposób naturalny tworzy pozytywne, oparte na właściwie rozumianym partnerstwie, relacje z uczniami. Jest też zdolny do dialogu edukacyjnego, który stanowi niezbędny element skutecznej katechizacji. Poza tym kompetentny nauczyciel religii potrafi inspirować i motywować uczniów do podejmowania aktywności własnej, co z kolei sprzyja efektywności edukacyjnej działań.

Kompetencje nauczyciela religii decydują o jakości podejmowanej przez niego współpracy z dyrekcją i rodziną uczniów. Kompetentny katecheta umie podejmować działania wspólnie z innymi podmiotami odpowiedzialnymi za wychowanie katechizowanych w celu wspomagania wychowanków w rozwoju osobowości, zapobiegania trudnościom i rozwiązywania konfliktów.

Tak więc nauczyciel religii, który odznacza się różnymi kompetencjami, potrafi – dzięki bogactwie swojej wiedzy i umiejętnościom – wzmacniać procesy edukacyjne. Świadomy własnych predyspozycji osobowościowych (mocnych i słabych stron) odpowiednio posługuje się nimi w procesie nauczania i wychowania. Co więcej, jest zdolny do podejmowania refleksji nad własnym działaniem, co stanowi podstawę do rozwijania i doskonalenia wielu nowych umiejętności edukacyjnych, np. interpretacyjnych, komunikacyjnych, metodycznych, pedagogicznych czy współdziałania.

 

 

Analizy podjęte w niniejszym opracowaniu potwierdzają tezę, że kompetencje nauczyciela religii wiążą się wprost z efektywnością edukacji religijnej. Spełniają bowiem istotną rolę w planowaniu i realizacji zajęć katechetycznych oraz w wypełnianiu zadań dydaktyczno-wychowawczych, jakie przed katechetą stawia współczesna szkoła. Co więcej, są niezbędne do efektywnego posługiwania w środowisku szkolnym. Właśnie poszczególne kompetencje nauczyciela religii – a więc np. metodyczne, pedagogiczne, współdziałania, kreatywne, interpretacyjne, merytoryczne – decydują o tym, że potrafi on sprostać oczekiwaniom społecznym i jednostkowym. Sam nauczyciel religii, dzięki wielorakim kompetencjom, jest osobą w pełni świadomą swojej godności i wartości oraz misji, jaką ma do spełnienia w szkole. Zwykle prowadzi to do większego zaangażowania katechety w pracę oraz do autentycznego porozumiewania się z uczniami, nauczycielami, dyrekcją i rodzicami. Poza tym kompetentny nauczyciel religii odznacza się bogatą osobowością; może on stanowić wzór dla uczniów, co w perspektywie wychowania chrześcijańskiego jawi się jako ważny element misji katechetycznej.

Z uwagi na fakt, że permanentnie zmieniająca się rzeczywistość szkolna wymusza na nauczycielach religii ciągłe doskonalenie posiadanych kompetencji i zdobywanie nowych, są oni zobligowani do rozwijania własnej aktywności w zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowego oraz formacji duchowej. Tylko wówczas katecheta staje się zdolny do bycia autentycznym nauczycielem, wychowawcą i świadkiem wiary, ukierunkowanym na dobro uczniów i zdolnym do autentycznego dialogu w wielorakich sytuacjach edukacyjnych.

 

 

 

---

[1] Zob. np. Z. Czaja, Ideał katechety według młodzieży klas trzecich Gimnazjum nr 4 w Słupsku, „Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie”, 9 (2004), s. 137-144; T. Kowalczyk, Obraz świeckiego katechety szkolnego w świetle badań ankietowych w archidiecezji gnieźnieńskiej, „Katecheta”, 50 (2006), nr 1, s. 63-68; S. Kulpaczyński, Aktualny i postulatywny obraz katechety, „Seminare”, 13 (1997), s. 59-66; tenże, Retrospektywny obraz katechety, „Seminare”, 13 (1997), s. 51-57; J. Mastalski, Osobowość katechety w perspektywie uczniów – próba diagnozy, „Polonia Sacra” 2001,nr 9, s. 257-274.

[2] Zob. np. S. Łabendowicz, Potrzeba formacji katechetów w wymiarze podstawowym i permanentnym, „Zeszyty Formacji Katechetów”, 6 (2006), nr 4, s. 42-48; A. Kiciński, Współczesna formacja katechetów, „Roczniki Teologiczne”, 52 (2005), z. 6, s. 109-125.

[3] Świadczą o tym m.in. następujące opracowania: J. Bąk, Postulaty dydaktyczno-moralne stawiane współczesnym katechetom, „Katecheta”, 47 (2003), nr 7-8, s. 78-81; T. Czarnecka, Katecheta w szkole naprawdę nie w krzywym zwierciadle, „Znak” 2000, nr 9, s. 60-67; W. Kożuchowski, Jak zostać kreatywnym katechetą?, „Katecheta”, 47 (2003), nr 7-8, s. 79-81; J. Szpet, Kompetentny katecheta, „Katecheza – Rodzina, Parafia i Szkoła”, T. 1, Poznań 2003, s. 9-14; M. Polak, Katecheta człowiekiem dialogu, „Katecheta”, 46 (2002), nr 11, s. 62-64.

[4] Takie opinie wyrażają m.in.: M. Czerepaniak-Walczak, Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, Szczecin 1995, s. 135-137; M. Dudzikowa, Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych, w: Ewolucja tożsamości pedagogiki, H. Kwiatkowska (red.), Warszawa 1994, s. 205 i n.; W. Drzeżdżon, Etyczno-deontologiczne kompetencje nauczyciela – wychowawcy, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”, 4 (2007), s. 204-209; A. Gajdzica, Kompetencje nauczyciela we współczesnej szkole, w: Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Z. Gajdzica (red.), Kraków 2008, s. 13-22; W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003.

[5] Zob. np. I. Czaja-Chudyba, Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, Kraków 2006, s. 52-53; R. Wawrzyniak, Kompetencje komunikacyjne nauczyciela w aspekcie etycznym, w: Z zagadnień pedeutologii i kształcenia nauczycieli, H. Kwiatkowska (red.), Warszawa 1995, s. 123-124.

[6] Zob. np. E, Mikszta, Kompetencje zawodowe nauczyciela w kontekście reformy systemu edukacji, „Dyrektor Szkoły” 2002, nr 3, s. 10-12.

[7] Zob. np. S. Wlazło, Kompetencje nauczyciela, „Dyrektor Szkoły” 1999, nr 4, s. 14-18; A.E. Szołtysek, O kompetencjach nauczyciela, „Dydaktyka Literatury”, 26 (2006), s. 95 i n.

[8] Szczegółowe wyliczenie i opis kompetencji zostanie zaprezentowany w kolejnym punkcie opracowania.

[9] A. Męczkowska, Kompetencje, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 2, T. Pilch (red.), Warszawa 2003, s. 693.

[10] Słownik współczesny języka polskiego, T. 1, Warszawa 1998, s. 455.

[11] Zob. np. M. Dudzikowa, Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe…, art. cyt., s. 205; M. Litman, Kompetencje profesjonalne nauczyciela jako warunek skutecznej komunikacji edukacyjnej, w: Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, Białystok 2000, s. 270-271.

[12] E. Goźlińska, F. Szlosek, Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego, Radom 1997, s. 52.

[13] Tamże.

[14] S. Dylak, Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań 1995, s. 129.

[15] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 22.

[16] M. Czerepaniak-Walczak, Między dostosowaniem a zmianą…, dz. cyt., s. 135-137.

[17] Tamże.

[18] J. Szpet, Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 14.

[19] Por. DOK 230.

[20] W literaturze katechetycznej zagadnienia te rozpatrywane w kontekście kompetencji nauczyciela religii podejmuje J. Szpet, w: Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 9-14.

[21] Warto dodać, że w pedeutologii nie ma jednej typologii kompetencji nauczyciela. Autorzy podają różne propozycje podziału kompetencji. Zwykle różnią się one stopniem uszczegółowienia poszczególnych kategorii. Same propozycje podziału typów kompetencji są natomiast nieostre. Dlatego w niniejszym opracowaniu świadomie pomija się przegląd różnorodnych typologii kompetencji nauczyciela. Zainteresowani tą kwestią mogą zapoznać się z innymi publikacjami: I. Czaja-Chudyba, Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, dz. cyt., s. 53nn; S. Dylak, Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, dz. cyt., s. 38-39; R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, w: Pedagogika. Podręcznik akademicki, T. 2, Warszawa 2003, s. 298-305.

[22] I. Czaja-Chudyba, Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, dz. cyt., s. 53 i n.

[23] Tamże.

[24] J. Szpet, Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 11.

[25] Tamże, s. 11-12.

[26] Por. DOK 240-245.

[27] Więcej na ten temat piszę w: Metody diagnozowania wychowawczego w szkolnym nauczaniu religii, „Zeszyty Formacji Katechetów”, 2 (2002), nr 2, s. 60-70.

[28] Celem tej techniki jest ustalenie skali, za pomocą której katechizowany ocenia swoje odniesienie do pozostałych osób z grupy. W praktyce skala może posiadać dowolną liczbę stopni. Każdy katechizowany przy nazwiskach swoich kolegów stawia umówione symbole, co pozwala na jednoznaczną interpretację uzyskanych wyników i ich szybkie, precyzyjne opracowanie. Zob. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 104.

[29] Ta technika socjometryczna nawiązuje do skali temperamentu M. Choynowskiego. Składa się ona z ośmiu opisów zachowań w różnych sytuacjach, związanych z udziałem w zespołowym rozwiązywaniu zadań, w oddziaływaniu na otoczenie i z realizacją potrzeb społecznych. Cztery opisy zachowań dotyczą wyborów pozytywnych, a pozostałe cztery – wyborów negatywnych. Przykład omawianej techniki podaje m.in. M. Sawisło, Dla dobra dziecka. O warsztacie pracy nauczyciela wychowawcy, Kraków 2001, s. 58.

[30] R. Kwaśnica, Ku pytaniom o psychopedagogiczne kształcenie nauczycieli, w: Ku pedagogii pogranicza, Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Toruń 1990, s. 296; W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.

[31] E. Alberich, Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, Warszawa 2003, s. 304.

[32] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.

[33] E. Alberich, Katecheza dzisiaj…, dz. cyt., s. 302.

[34] Tamże.

[35] Więcej na temat kompetencji moralnych nauczycieli pisze m.in. J.W. Cynarski, Kompetencje moralne nauczycieli, „Dydaktyka Literatury”, 26 (2006), s. 125-133.

[36] Por. DOK 156, 239.

[37] W. Drzeżdżon, Etyczno-deontologiczne kompetencje nauczyciela-wychowawcy, art. cyt., s. 205-208.

[38] Por. DOK 156.

[39] R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, art. cyt.,s. 300.

[40] Tamże; J. Zając, Kompetencja komunikacyjna nauczycieli i uczniów warunkiem demokratyzacji życia szkoły, „Forum Oświatowe”, 2 (2002), s. 125-137.

[41] Więcej na temat tych kompetencji pisze m.in. A. Skreczko, w: Współpraca z rodzicami a umiejętności komunikacji katechety, „Katecheza – Rodzina, Parafia i Szkoła”, 2 (2004), s. 69-79.

[42] E. Alberich, Katecheza dzisiaj…, dz. cyt., s. 303.

[43] Tamże.

[44] DOK 156.

[45] E. Alberich, Katecheza dzisiaj..., dz. cyt., s. 303.

[46] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.

[47] B. Panasiuk, Kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne nauczyciela – wychowawcy w świetle wymagań współczesności, „Edukacja Dorosłych” 1997, nr 2, s. 77-88.

[48] Tamże.

[49] J. Szpet, Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 13-14.

[50] Zainteresowanych kreatywnością nauczyciela religii odsyłam do opracowania mojego autorstwa: Kreatywność w myśleniu i działaniu uczestników szkolnych lekcji religii – moda czy konieczność edukacyjna?, „Katecheta”, 51 (2007), nr 7-8, s. 21-30.

[51] Więcej na temat kompetencji, rozpatrywanych z perspektywy pedeutologii, pisze np. J.Z. Górnikiewicz, Kompetencje informatyczne i multimedialne nauczycieli, w: Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, dz. cyt., s. 297-311.

[52] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 29.

[53] Tamże.

[54] Por. DOK 246-252.

[55] Por. tamże, 247.

[56] Por. tamże.

[57] Por. tamże, 156, 159.